- Historia
W 1171 r. biskup Gedeon Gryfita funduje najważniejszy kościół w Kielcach, czyli kolegiatę pw. Wniebowzięcia NMP z kamienia ciosanego. Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem w czasie, gdy kierował kościołem krakowskim (1208/18), przeniósł tu parafię pw. św. Wojciecha i ustanowił szkołę, którą jako jeden z pierwszych ukończył dominikanin Wincenty z Kielc (albo z Kielczy), autor hymnu Gaude Mater Polonia i Żywotów św. Stanisława.
Zapewne od początku istniała przy tym kościele kapituła, składająca się początkowo z siedmiu, później zaś z dziesięciu członków (czterech prałatów: prepozyt, czyli proboszcz, dziekan, scholastyk i kustosz oraz sześciu kanoników), którym pomagali wikariusze, tworzący tzw. kapitułę mniejszą.
Nawa główna kościoła, o czym informuje tablica wmurowana pod chórem muzycznym, ufundowana została w 1583 roku przez biskupa Piotra Myszkowskiego. Korpus nawowy wzniesiono natomiast w latach 30-tych XVII wieku. W roku 1635 w fasadzie zachodniej osadzono marmurowy portal, ufundowany przez kardynała Jana Alberta Wazę, syna króla Zygmunta III. Z inicjatywy biskupa Kazimierza Łubieńskiego, wiosną 1719 roku rozpoczęto budowę nowego prezbiterium.
Biskup Konstanty Felicjan Szaniawski odpowiada natomiast za charakterystyczny system komunikacyjny, w formie krytych ganków, łączących Pałac Biskupów, Katedrę, szkołę przygotowawczą (ob. Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego) i Seminarium Duchowne. Łącznikiem między częścią pałacowo-kościelną a szkolno-seminaryjną była tzw. Brama Krakowska, rozebrana w 1868 roku.
W latach 1719–1728 zburzono romańską część kościoła, a na jej miejsce przedłużono nawy i wystawiono nowe prezbiterium z apsydą. Wybudowaną około połowy XVII w. dzwonnicę, podwyższono. Po 1750 r. na cmentarzu wystawiono Kaplicę zw. Ogrójcową oraz figury: Najświętszej Marii Panny i św. Jana Nepomucena. W latach 20. XVIII wieku krakowski snycerz Antoni Frąckiewicz wykonuje też ołtarze, zaprojektowane przez znanego architekta Kacpra Bażankę, domniemanego projektanta nowego prezbiterium. W 1805 r. powstaje diecezja kielecka. Świątynia zostaje podniesiony do godności katedry, stając się najważniejszym kościołem w Kielcach. Pierwszym biskupem kieleckim zostaje Wojciech de Boża Wola Górski.
Na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku, pod okiem architekta Franciszka Ksawerego Kowalskiego nadano elewacji styl neobarokowy, dobudowano wysoką sygnaturkę oraz Kaplicę Najświętszego Sakramentu. Wnętrze w latach 1898/99 pokryły polichromie. W prezbiterium na uwagę zasługuje polichromia Stefana Matejki, stanowiąca kopię obrazu jego stryja, Jana Matejki – Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965.
W 1971 r. katedra kielecka zostaje uhonorowana tytułem bazyliki mniejszej. W 1982 roku staje się diecezjalnym Sanktuarium Maryjnym. W 1991 r. podczas pielgrzymki Jana Pawła II, papież powierzył Matce Bożej Łaskawej, której ikonę z ok. 1600 roku koronował, cały kościół kielecki. Odtąd mówimy o Matce Bożej Łaskawej Kieleckiej.
- Skarbiec
- Gotycki kielich Kazimierza Wielkiego z 1362 r.
- Relikwiarz – herma świętej Marii Magdaleny z 1370 r.
- Antyfonarz Kielecki z 1372 r.
Kielich o wysokości 17 cm nosi napis: „Kielich Króla Kazimierza”. Na węźle znajdują się cztery, emaliowane na błękitno, opasane sześcioma łukami tarcze z herbami: Orzeł Polski i Wieniawa w czerwonym polu. Podstawa ma kształt 12-listnej róży, z trzema płaskorzeźbami, ukazującymi sceny z życia Najświętszej Maryi Panny i Zbawiciela.
Relikwiarz wykonany został z pozłacanej, srebrnej blachy. Wyobraża naturalnej wielkości popiersie kobiety z nakryciem głowy na wzór średniowiecznego czepca podbitego futrem, który spada na szyję i układa się w draperie. U spodu popiersia orzeł piastowski w czerwonym polu, od którego biegnie wypukły, gotycki napis: „Kazimierz Król Polski sprawił tę głowę na cześć św. Magdaleny 1370 r.”
Zdobiony rękopis liczy 299 pergaminowych kart. W Antyfonarzu znajduje się między innymi najstarszy zapis hymnu Gaude Mater Polonia, którego twórcą jest pierwszy, znany z imienia polski kompozytor – Wincenty z Kielc.
- Ciekawostki
W południowo-zachodnim narożniku katedralnego cmentarza znajduje się grób Wojciecha Bartosza Głowackiego – bohatera insurekcji kościuszkowskiej, który 6 czerwca 1794 r. został ciężko ranny w bitwie pod Szczekocinami, prowadząc atak kosynierów. Rannego przewieziono do Kielc, gdzie 9 czerwca 1794 r. zmarł w Gmachu św. Leonarda (teren dzisiejszego KCK). Początkowo jego grób znajdował się w kościelnej kaplicy zwanej Ogrójcem. Na płycie oprócz nazwiska umieszczone są ryte w kamieniu: skrzyżowane kosy, napis mówiący o okolicznościach jego śmierci oraz krzyż.
Naprzeciwko dzwonnicy, na północnej ścianie, w zamurowanym portalu kościoła znajduje się marmurowa tablica – jedyny w swoim rodzaju zabytek polskiego Oświecenia. Ufundował ją w 1782 r. przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej ks. prymas Michał Poniatowski. Tablica pełniła rolę elementarza i wzorca miar długości. Zawiera m. in. polskie jednostki długości, ciężaru i powierzchni, przedstawiając zarazem podstawowy wzorzec miary długości – Łokieć Koronny. Odwzorowany został także wzorzec stopy paryskiej i angielskiej oraz litery polskiego alfabetu.
W północnej nawie bazyliki wmurowana jest rzeźba z 1646 roku przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem, wykonana z bryły galeny z Karczówki. Od XV wieku górnicy, zwani gwarkami, wydobywali metodą chałupniczą rudę ołowiu (galenę) ze szczelin skalnych wzniesień Pasma Kadzielniańskiego. W grudniu 1646 roku, górnik Hilary Mala wydobył trzy, niespotykanej dotąd wielkości samorodki. Z największej bryły, mierzącej 156 cm, starosta kielecki Antoni Czechowski kazał wyrzeźbić figurę św. Barbary, który ustawiono w ołtarzu (zwanym odtąd ołtarzem św. Barbary) kościoła na Karczówce. Z pozostałych dwóch brył powstały: płaskorzeźba Matki Bożej z kieleckiej katedry i figura św. Antoniego do kościoła w Borkowicach koło Przysuchy.
Zobacz najważniejszy kościół w Kielcach z przewodnikiem świętokrzyskim o katolickim profilu.